محمد صادق توسلی رجایی
چکیده
پژوهش حاضر تلاشی برای توضیح چرایی پیدایش و چگونگی پایایی نهر خیابان مشهد (نهر خیابان علیا و سفلی) حسب ویژگی‌های کالبدی از بدو احداث تا پایان قاجاریه است. نهر خیابان مشهد در پی احداث نخستین خیابان شهر ...
بیشتر
پژوهش حاضر تلاشی برای توضیح چرایی پیدایش و چگونگی پایایی نهر خیابان مشهد (نهر خیابان علیا و سفلی) حسب ویژگی‌های کالبدی از بدو احداث تا پایان قاجاریه است. نهر خیابان مشهد در پی احداث نخستین خیابان شهر به وسیلۀ شاه‌عباس در دورۀ صفویه پدید آمد. نهر ورای خیابان در خارج شهر نیز امتداد داشت و سرانجام به اراضی حاصلخیز پایین‌دست آن می‌رسید. این پژوهش در شمار جستارهای تاریخی و مهم‌ترین منبع آن اسناد تاریخی و منابع مکتوب است. از این‌رو، تحقیق با ترکیب روش‌های توصیفی و تفسیری ذیل راهبرد تاریخی سامان‌یافته است. همچنین ابزار اصلی در این مقاله سندپژوهی و مطالعۀ کتابخانه‌ای است. این تحقیق نشان می‌دهد احداث نهر از چشمه گیلاس به مشهد از اواخر سدۀ نهم هجری به‌عنوان یگانه انتخاب زمامداران برای تأمین پایدار آب شرب و کشاورزی شهر در‌آمده است. در دورۀ شاه‌عباس نهر جدید با خیابان تازه‌ساخت و یگانۀ شهر ترکیب و وقف‌نامه‌ای جامع جهت تمهید ساز و کار نگهداری مستمر از آن تنظیم شد. اگرچه در ادوار بعد با نقض شرایط وقف‌نامه از زلالی سیال و شکوه کالبدی نهر کاسته شد، اما خیابان که در شرایط نابسامان نقش حریم را برای نهر ایفا می‌کرد، در دوران ثبات نیز بستر احیای مجدد کالبد آن را فراهم می‌نمود.
